ԵՂԻԱԶԱՐ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ (1841- 1891)

Անցեալ շաբաթ մեր ընթերցողներուն ներկայացուցինք Եղիազար Մուրատեանի կեանքն ու գործունէութիւնը, ինչպէս նաեւ անոր մասին կարծիքներ, նաեւ Ռեթէոս Պէրպէրեանի խօսած դամբանականը ներկայացուցինք:

Յայտնենք, որ Մուրատեան թէ՛ բանաստեղծութիւններ, թէ՛ արձակ գրութիւններ եւ ուսումնասիրութիւններ գրած է: Այսօր մեր ընթերցողներուն պիտի ներկայացնենք անոր բանաստեղծութիւններէն փունջ մը:

ՁԱՅՆ ՀԱՅՐԵՆԵԱՑ

Օտար ափունք ցրուած ի սփիւռ
Ով սիրասուն իմ զաւակունքս,
Ձեր հայրենիք տրտում տխուր
Ձեզ կը դիտէ արցունք յաչկունս.
           Իմ տաճարներս սէր կը կանգնէ
           Իմ նախատինքս արիւն սրբէ:

Ո՜հ, այս քանի դարեր անցան
Ուխտեցիք ինձ սէր, յոյս եւ կեանք,
Ամուլ մրցում, հետ, վիշտ եւ ցաւ
Ա՞յս իմ բաժին, ա՞յս է ձեր ջանք.
           Իմ տաճարներս սէր կը կանգնէ
           Իմ նախատինքս արիւն սրբէ:

Ի բա՛ց, ո՛վ դուք, որ օտարին
Փառաց պատուոյ էք խնկարկու,
Անմահութեան դրոշմ սէր ազգին
Նախնեաց քրտինք ծախած շքոյ.
           Իմ տաճարներս դուք չէք կանգներ,
           Իմ նախատինքս դուք չէք սրբեր:

Կ՚անցնին այսպէս անթիւ օրեր,
Ես յաւերակս նստած յերեր,
Իբրեւ այրի հրոյ մատնած,
Կոյս՝ ոյր օժիտն է անարգուած.
           Գոչեմ տաճարս ո՞վ կը կանգնէ
           Իմ նախատինքս ո՞վ կը սրբէ:

1870

(«Բանաստեղծական խորհրդածութիւններ», գիրք Ա., Աղեքսանդրիա, 1929, էջ 19-20):

ՏԱՐԱԳԻՐՆ¹

Ընդ աստեղօք օտար ափանց
Տարագրելոյս չիք բերկրանք,
Լքեալ հոգւոյս յոյս հայրենեաց
Դու ես միայն սփոփանք:
           Օտար աստղեր լոյս չունին,
           Օտար երկինք ինձ մթին:

Օտար բոյսեր դառն ու անհամ
Ջրեր պղտոր ու լեղի,
Դաշտք, անապատք, հովիտք, արտեր
Ու պարտէզներն անբերրի:
           Օտար ծառեր շուք չունին,
           Օտար ծաղիկք հոտ չունին:

Օտար երկիր երջանկաբեր,
Ծանր այդ պայման ինձ համար,
Ձիւն, ձմեռ են իւր գարուններ,
Չունի երբեք ինձ ամառ:
           Օտար երկինք ամպոտ են
           Օտար սրտեր անգութ են:

Օտար թէեւ շնչեմ ես օդ,
Ցաւօք սահին իմ օրեր,
Քեզ Հայաստան սիրակարօտ
Սիրտըս համայն քեզ նուէր:
           Օտարութիւն դու փուշ ես
           Այլ հայրենիք դու վարդ ես:

(«Բանաստեղծական խորհրդածութիւններ», գիրք Ա., Աղեքսանդրիա, 1929, էջ 29-30):

ԱՌ
Ն. ՊԱՏ­ՐԻԱՐ­ՔԱ­ԿԱՆ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶ­ՆՈՒ­ԹԻՒՆ
ՆՈ­ՒԷՐ Ե­ՐԱԽ­ՏԱ­ԳԻ­ՏԱ­ԿԱՆ²

Որ ի հոգս յարածուփ, սիրեցելոյ քոյին հօտի
Անցեալ զաւուրբք բազմերամ ելեր Հայոց ի բաղդին կառս,
Գաւազանաւն Այրարատայ զտարագիր որդիս նորին,
Ի պանդուխտ հովուելով վայրս, արթո՛ւն Դիտապետ,
՚Ի իբր ոսկի, բովս հալոցաց յաղէտս Հայոց կրթեալ զհանճարդ
Արդ յաղուերամ մանկտուոյս բազմեալ իբր հայր որդեգորով,
Ձայնես, «Մանկունք առ ի դիւր կորուսելոյ բաղդին Հայկայ»,
«Ի ստուրեամած դարուց ի ծոց կամ յաւերակս Հայրենեաց»,
«Է ձեզ վառել զջահ իմաստից ի կանթեղէ Սեղանոյն»:
Զմայլեալ ընդ բանսդ գերաշխարհիկ՝ մատեայ ի համբոյր գարշապարացդ:

Տեսիր զքնարս անճարտար, պնդեալ զլարս քոյին մատամբ
Ակն արկեր քաղցր յիս ժպիտ, «որդեա՛կ, շա՛տ են աղետք մեր»:
«Պինդ կալ զքնարդ եւ երգեա՛, ցորչափ կայցեն շունչ ի ռնգունսդ»,
«Աւիւն եւ սէր ազգութեան ազդել ի սիրտ Հայաստանեայց»:
Եւ իմ ոգեւորեալ ի հայրական յորդորանացդ,
Առանց իսկ կշռելոյ զխակութիւնս անտիական,
Դողդոջուն ձեռօք մատչիմ ի ցանկալին իմ ի քնար,
Քեզ ըզսոյն մտադիւր նուիրելով, Հա՛յր Պատուական:

18 յուլիս 1864

(«Բանաստեղծական խորհրդածութիւններ», գիրք Ա., Աղեքսանդրիա, 1929, էջ 35-36):

ԱՒԱՐԱՅՐ

Ո՛վ սգապատ դաշտ, ուր սեւ հողին տակ
Կը ծածկին արմատք վարդից կարմրորակ,
Վարդիդ սիրահար եմ վայր դիւցազանց,
Երբ կը յիշեմ զՎարդանն արեամբ է ղողած:
     Ներշնչէ հոգւոյս ծաղկաց թագուհի
     Անոյշ բուրմանց հետ զՎարդանայն հոգի:

Ընդհետ ոգին Վասակայ
Իւր մահաբոյր դարուն հետ,
Անհետ իսպառ եթէ կայ
Գացող ընդ նոյն արտահետ.
     Անիծապարտ այն ճակատ
     Որ արիւնոտ կրէ թագ:

(«Բանաստեղծական խորհրդածութիւններ», գիրք Ա., Աղեքսանդրիա, 1929, էջ 41):

ՄԱՀ ԵՒ ԿԵԱՆՔ

Յաւիտենից չարագուշակն այն օրէն՝
Երբ հիւլէներ միմիեանց կողին սերտ կցուած՝
Ստեղծեցին երկինք երկիր համօրէն
Եւ կեանք սլացաւ ընդ տիեզերս թեւաբաց,
Շողին զհետ եմուտ մռայլ խնդին՝ վահ,
«Ես ալ իմ որս կ'ուզեմ» գոռաց անգութ մահ,
Եւ այն օրէն երեւցաւ փոս մշտաբաց:

Եղանակներ պար յօրինած ներդաշնակ,
Ծնած ծաղկունս, մարգ եւ մարմանդ, բոյր կնդրուկ,
Առիւծն յանտառ վազեց, ի բոյն իւր՝ տատրակ,
Մարդն հանճարով գեղազարդեց լեռ դերբուկ,
Սէգ Բաբելոն, Նինուէն ահեղ երեւցան՝
Դիք, դիցանոյշք իրարու գիրկ բերկրեցան,
Եւ զնոսա կլլեց փոսն սովալլուկ:

Ո՞ւր են հանճարք հին եւ նորոգ ազգերուն
Որոց բիբեր սլացան ի սիրտ աստղերուն,
Բազկօք զխորս ովկիանու յուզեցին,
Աւա՜ղ, ուրեք կայան, հանգիստ ոչ գտին.
«Անա՜րգ կատակ անագորոյն դիպուածոյ՝
Սին եւ ոսի՜ն են էութիւնք համագոյ»
Մահ զանոնք ալ մղեց ի ծոց մեծ վըհին:

Այսչափ արցունք, այսչա՜փ նախճիր աւերակ՝
Չլեցընե՜ն անողոք վիհն անյատակ,
Մինչեւ արեգ անւոյն վրայ ճռնչելով՝
Թափ ընդ այլ բիւրս անդ անկանկ ի հոլով,
Յայնժամ սեղան հոն կանգնելով խրոխտապանծ
Մահ՝ զիւր վերջին խնջոյս ընէ կենսախանձ
Եւ զանսահմանն արձակէ ճիչ քրքջելով:

1887 յունիս

(«Բանաստեղծական խորհրդածութիւններ», գիրք Ա., Աղեքսանդրիա, 1929, էջ 49-50):

ԹԱԽԻԾ

Զմրուխտի մարգաց վրայ երբ տեսնեմ թեւ ի թեւ
Որ ճեմեն խայտալով պար կայտառ կուսանաց՝
Իմ աչերս տրտմալից կը սահին անտարբեր՝
Հետքերուն վրայէն ուր երբեմն խօլ անսանձ
Խնդրէի երազներ:

Առաւօտ կենսատու երբ անոյշ իւր խունկեր
Գայ սփռել բնութեան՝ եւ երգեն թռչուններ՝
Ա՜հ, ականջս դաշնակացն չեն թուիր ունկնդիր,
Որ երբեմն զմայլած ընդ անոյշ մեղեդին
Արտասուէր սոխակին:

Պատուհանս նստած կը նայիմ հորիզոն՝
Ուր յաւերժ բնութիւն կը խաղայ բիւր խաղեր,
Մերթ շուշան բացուի անդ, մերթ վարդեր ի կոկոն,
Այլ անոնք ոչ բնաւ պարարեն զիմ աչեր՝
Որ յուզեն միշտ հողեր:

Համակ սուգ արդարեւ, չիք ծիծաղ տեւական,
Չարատանջ աշխարհիս սուգ միայն է բաժին,
Փառ, տիտղոս, մեծութիւն որ կարծին անսասան՝
Ստուե՛րի պէս կ՚անցնին:

(«Բանաստեղծական խորհրդածութիւններ», գիրք Ա., Աղեքսանդրիա, 1929, էջ 68-69):

ԱՌ ՈՐԴԵԱԿՆ ԻՄ

Բիւր երազոցս եւ ցնորիցս արգասիք
Ո՛վ իմ որդեակ, դու եւ յուսոյս երաշխիք,
Որ քնարիս իմ յարաժամ ես սիրող
Եւ զիս՝ երգել՝ տրտում զուարթ՝ յորդորող:
Ա՜խ, մի դպչիր իմ վէրքերուս կիսասպի՝
Եւ մի մոխիրն՝ որոյ ներքեւ հուր ծածկի:
Գիտե՞ս ինչո՞ւ վաղուց շրթներս սառեցան,
Եւ քնարիս իմոյ լարեր համրացան.
Զի ամեն ինչ տեսայ յաստիս անարժան՝
Գրաւել զմեզ եւ կաշկանդել յաւիտեան:
Կեանք՝ անխորհուրդ բնութեան խաղն է անմիտ,
Անծայր, անվերջ, լոկ դիպուածի մէկ հտպիտ,
Առաքինին եւ վատշուէրն միասին
Պիտի գլորին մահուան ի գուբն յաւէտ սին:
Ա՜խ, երանի որով երբեք աշխարհի
Չելան թատեր վրայ մի օր դժպըհի,
Որ մայրենի սաղմին մէջէն ջնջեցան,
Եւ կամ կուսին խաբող ժպտին հետ կորան,
Ու այս արտասուաց ովկիանին ելեալ նիւս՝
Չնաւեցին միշտ սիրտ ի դող եւ անյոյս:
Սէր՝ նենգամիտ աղջկան յաւէտ է ծիծաղ՝
Ոսկւոյ միայն փոխանակեալ անդանդաղ.
Բարոյութիւն եւ մոլութիւն անխտիր,
Գութ որդեկաց, գութ ամուսնոյ ցան եւ ցիր
Դընէ աղտոտ մահճին ոտից պատուանդան,
Եւ վեր կ՚ելնէ գրկախառնիլ իբր անբան
Օտարի ծոց՝ իբրեւ զխոզն ի տղմի՝
Որ զգայռած ծըծէ բուրմունս գարշելի:
Ո՛վ մանկութեան ոսկեղինիկ երազներ,
Ո՞ւր էք հիմա, ալ չտեսնեմ ձեր հետքեր:
Իսկ պատիւ՝ ո՛հ, առեղծուած է երկդիմի,
Որ ամենուն քըմաց նման կը մեկնի:

Այսպէ՜ս ահա որդեալ, տարտամ, յուսահատ
Կը սպասեմ ես թէ ե՞րբ մանգաղն կենահատ
Պիտի հնձէ եւ զիմ կենաց զթելեր
Եւ անկանիմ ոչընչութեան հոծ ի ստուեր:

(«Բանաստեղծական խորհրդածութիւններ», գիրք Ա., Աղեքսանդրիա, 1929, էջ 74-75):

•շար. 2

ՎԱՐԱՆԴ ՔՈՐԹՄՈՍԵԱՆ

9 սեպտեմբեր 2024, Վաղարշապատ

 

¹ Այս քերթուածը որ 1870-է առաջ գրուած է, վերջերս լոյս տեսած երգարաններու մէջ վերագրուած է, սխալմամբ, Պէշիկթաշլեանի եւ ուրիշներու. ինչ որ ներկայիս կ՚ուղղենք (Ա. Ե. Մ.):

² Օրուան պատրիարքը եղած է Պօղոս Բ. Թագթագեան Պրուսացի Պատրիարքը (1863-1869):